اصلاح‌گر بزرگ لُر، محمد تقی‌ خان کیانِرسی

نگاهی متفاوت به تاریخ معاصر لُرهای بختیاری (۲)

منظور ما دوران نقش‌آفرینی نخستین اصلاح‌گر بزرگ لُر، محمد تقی‌ خان کیانِرسی در سال‌های دهۀ ۱۸۳۰ میلادی است. محمد تقی خان که در سال‌های پایانی سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار و سالیان نخست سلطنت محمد شاه فعال بود، توانست با درایت و شجاعت بی‌نظیر خود ابتدا رهبری طایفۀ کیانرسی سپس کل چهار لنگ و سپس کل لُرهای بختیاری را به دست آورد. در مرحلۀ بعد دایرۀ نفوذ و قدرت او به بخش‌هایی از بویراحمد و ممسنی هم رسید. اما اگر بحث صرفا بر سر گستردگی دایرۀ قدرت و نفوذ بود، مورد توجه ما قرار نمی‌گرفت. مساله این بود که محمد تقی خان نه تنها پس از سال‌ها چهار لنگ و هفت لنگ را متحد کرد و به مرزهای افسانه‌ای و تاریخی لر بزرگ نزدیک شد بلکه برای نخستین بار در سراسر ایران، تلاش کرد تا قدرت را به عنوان ابزاری برای اصلاح و تغییر به نفع تودۀ مردم به کار بگیرد. به یاد داشته باشیم که امیرکبیر به عنوان نخستین کورسوی اصلاحات در ایران تنها حدود دو دهه بعد ظهور کرد و قدرتش تنها سه سال پایید. از دورۀ حکومت محمد تقی خان تا انقلاب مشروطه نیز حدود هفتاد و پنج سال فاصله است.
ایده‌های محوری محمد تقی‌خان که در دوران حدود یک دهه قدرت‌گیری خویش کوشید به آن‌ها جامۀ عمل بپوشاند عبارت بود از:

الف) تشکیل یک کنفدراسیون ایلی

تشکیل یک کنفدراسیون ایلی در محدودۀ تاریخی لُر بزرگ و در آشتی و دوستی با ایلات و اقوام همجوار مانند ترک‌های قشقایی و اعراب خوزستان به منظور ایجاد وزنه‌ای در مقابل استبداد فاسد قجری و ایجاد امنیت و آرامش در سراسر منطقه و رونق‌دادن به فعالیت‌های اقتصادی و تجارت. در واقع او طرحی دموکراتیک و مردمی با در نظر گرفتن واقعیت‌های منطقه برای ایجاد امنیت و اصلاح امور در نظر داشت. کافی است اقدامات او را با “مدرنیزاسیون” خانمان‌برانداز و فاجعه‌بار پهلوی اول در حدود یک قرن بعد مقایسه کنیم تا به ابعاد دوراندیشی و اصلاح‌گری او پی ببریم.

ب) جمع‌آوری مالیات

جمع‌آوری مالیات بر اساس وضع اقتصادی طوایف و میزان برداشت محصول و وضعیت اراضی که مستقیما در مقابل سیستم مالیات‌گیری فلاکت‌آوری مقایسه کنیم که برای قرن‌ها و بلکه هزاره‌ها از جانب سلاطین بر تودۀ مردم تحمیل شده بود.

ج) اسکان عشایر؛

محمد تقی خان مُجِدّانه پیگیر اسکان و یکجانشینی اصولی عشایر بود و باور داشت که اشتغال مردم لر به کشاورزی و تجارت به بهبود شرایط آنان می‌انجامد. به شهادت هنری راولینسون، لایارد، بابن و هوسه محمد تقی خان اراضی وسیعی در فریدن و دشت رامهرمز خریداری و کرایه کرده و روستاهای زیادی را بناگذارده که با استقبال طوایف مواجه شده است. متاسفانه اقدامات اصلاحی محمد تقی خان برای اسکان عشایر با مخالفت شدید حکومت مواجه بود و قوای حکومتی برای به شکست کشاندن این طرح مرتب دست به غارت این روستاهای جدید التاسیس می‌زدند. مقایسۀ برنامه‌های اصلاحی و مردمی محمد تقی خان با تخته قاپوی نوع مُدرن” پهلوی که مترادف با هولوکاست، قتل عام و نسل‌کشی عشایر و دام‌هایشان بود، نکات زیادی برای ارائه به خواننده هوشیار و روشن‌بین دارد.

د) برقراری مبادلات تجاری با خارج

به منظور ایجاد رونق اقتصادی در منطقه یکی دیگر از اهداف محمد تقی خان بود. او قصد داشت شاهراهی امن برای تجارت در محدودۀ وسیع تحت تسلطش ایجاد نماید و از طریق لایارد قصد داشت تا تجار انگلیسی را تشویق به تجارت با مردم منطقه بنماید.

ه) برقراری امنیت و منسوخ ساختن دزدی و راهزنی

و) اصلاح‌نژاد دام‌ها به ویژه اسب

سرانجام

سرانجام آنچه ابزار قدرت محمد تقی خان بود، زمینۀ سقوطش را نیز فراهم ساخت. فشار و توطئه‌های استبداد قجری و دسیسه‌ها و رقابت‌های درون ایل باعث شکست و دستگیری او شد. او پس از ده سال تبعید و زندان و تحمل رنج و مشقت در سال ۱۲۷۰ در تهران درگذشت.
حق و شایسته است که نام نیک محمد تقی خان چهارلنگ به عنوان اصلاح‌گر بزرگ لر ثبت شود و نام، یاد و ایده‌هایش بسیار بیشتر از پیش مورد توجه قرار گیرد.
(تصویر مربوط به قلعۀ تل مقر محمد تقی خان در شمال استان خوزستان کنونی و در حد فاصل شهرهای ایذه و باغ‌ملک است)

مشاهده در کانال رسمی ایل میوند(ممیوند)